Parczewska Melania Józefa, pseud. B. A. Jer (1850–1920), literatka, działaczka oświatowa i narodowa. Ur. 18 XII w Wodzieradach, była córką Hipolita i Aleksandry z Bajerów (zob. Parczewska), siostrą Alfonsa (zob.). Podstawy wykształcenia P. otrzymała w domu, a w l. 1865–7 uczęszczała na pensję A. Paszkiewiczowej w Warszawie. Następnie mieszkała z matką i bratem w Kaliszu (własnej rodziny nie założyła), gdzie oddała się działalności społecznej i literackiej. W kaliskim Tow. Muzycznym była gospodynią chóru żeńskiego, działała w Kaliskim Tow. Dobroczynności, należała do zarządu kaliskiego oddziału Polskiej Macierzy Szkolnej, w końcu 1905 r. założyła w tym mieście Stowarzyszenie Narodowe Kobiet Polskich, przy którym opiekowała się szkołą dla dziewcząt, organizowała dla nich kolonie i troszczyła się o zatrudnienie. W środowisku rzemieślniczym i robotniczym Kalisza prowadziła teatry amatorskie. Wraz z matką założyła szkołę rzemiosł dla kobiet kaliskich (1874). Wyrażono opinię, że «nie było w Kaliszu akcji społecznej lub narodowej, w której nie byłaby czynną» (Bolesław Lutomski). Od r. 1896 P. prowadziła tajne nauczanie literatury polskiej i dziejów ojczystych dla uczniów gimnazjów rządowych. Obserwacje poczynione w kontaktach z władzami gubernialnymi skłoniły P-ą do napisania pamfletu na przysyłanych z Rosji urzędników, wydanego pod pseud. B. A. Jer (Lw. 1893). Tytuł owego pamfletu – Listy Maszy do Paszy stał się zarazem tytułem całego tomu, który zawiera jeszcze pięć innych obrazków przedstawiających próby rusyfikacji młodzieży poprzez szkołę, epizod z powstania styczniowego i portret renegata. Przychylna recenzja w „Przeglądzie Polskim” (1893) witała w tej książce pióro «pełne siły i plastyki».
Drugi krąg działalności społeczno-kulturalnej i literackiej, prowadzonej przez P-ą zazwyczaj wspólnie z bratem, stanowiła praca na rzecz umacniania polskości i budzenia świadomości narodowej na kresach zachodnich, głównie na Śląsku. Ucisk narodowy i dyskryminację społeczną ludności polskiej na Śląsku poznała podczas częstych pobytów we Wrocławiu, Bytomiu i innych ośrodkach tego regionu, toteż prowadziła tam intensywną działalność kulturalną, wspierającą proces kształtowania się świadomości narodowej Ślązaków. W r. 1884 wraz z bratem przyczyniła się do założenia we Wrocławiu czasopisma polskiego „Nowiny Szląskie”, przeznaczonego dla polskiej ludności ewangelickiej Śląska pruskiego, i zasilała je własnymi utworami. Na Górnym Śląsku prowadziła akcję odczytową, zakładała czytelnie i kółka oświatowe, współpracowała z bytomskim „Katolikiem”, obok „Dziennika Poznańskiego” i „Gazety Toruńskiej”. W pracach publicystycznych i literackich oraz podczas publicznych odczytów popularyzowała wiedzę o Śląsku, informując o rozwijającym się w tej dzielnicy ruchu narodowym; pisała m. in. o twórcach polskiej literatury regionalnej, głównie o Józefie Lompie („Encyklopedia Wychowawcza”), Konstantym Damrocie i Norbercie Bonczyku (Z poezji górnośląskiej, „Kraj” 1890 nr 23); przyczynek do znajomości gwary śląskiej zamieściła w „Pracach Filologicznych” (T. 16), zaś rozprawę Zwyczaje zachowane podczas świąt i obchodów wśród ludu polskiego na Górnym Śląsku w „Wiśle” (T. 18), zbierała pieśni ludowe. Motywy śląskie wprowadzała także do prac o charakterze literackim. W powieści Nad brzegiem Odry (pierwodruk „Bluszcz” 1901, wyd. książkowe Wil. 1929), ukazującej życie studentów polskich we Wrocławiu, poruszyła wiele aktualnych i palących kwestii położenia narodowego ludności polskiej w zaborze pruskim, protestując przeciwko polityce germanizacji i rugów. Mniejszą wartość literacką miała powieść historyczna, osnuta na motywach śląskich, pt. Dworzanin ostatniego Piasta („Dzien. Śląski” 1898), wzorowana na powieściopisarstwie Henryka Sienkiewicza. W tomie Obrazki (W. 1893) zamieściła opowiadanie Na Górnym Śląsku. Zbiór ten zawierał ponadto m. in. utwory: Nad morzem (nagroda na konkursie literackim „Kłosów”), ilustrujący problem wynarodowienia Słowińców, oraz Proboszcz, ukazujący życie łużyckiego działacza narodowego, ks. Michała Hórnika. Także sprawy ruchu narodowego Łużyczan oraz całej Słowiańszczyzny zachodniej i południowej żywo interesowały P-ą. Pisała o zasługach kobiet chorwackich, słowackich i łużyckich dla utrzymania tych narodowości, kreśliła sylwetki pisarzy czeskich i łużyckich, tłumaczyła ich utwory (np. J. Nerudy, J. Vrchlickiego, K. J. Wałtaray, 9 wierszy największego poety Łużyc – J. Barta-Čišinskiego i in.). Jej przekłady poezji nie są zupełnie poprawne pod względem wersyfikacyjnym; większe zasługi P. położyła jako informatorka o życiu kulturalnym narodów zachodniosłowiańskich, głównie Łużyczan. Razem z bratem odwiedzała Łużyce, należała do Macierzy Łużyckiej (Maćica serbska), korespondowała z działaczami narodowymi na Łużycach.
Podczas pierwszej wojny światowej P. przeniosła się do Warszawy, gdzie prowadziła biuro opieki przy Tow. Wzajemnej Pomocy byłych Wychowańców Szkół Kaliskich. Pracowała w zarządzie i sekretariacie Polskiego Tow. Pomocy dla Ofiar Wojny i doprowadziła m. in. do powstania śląskiej sekcji plebiscytowej przy tym Towarzystwie. Wystąpiła wtedy z głośną Odezwą do Kobiet-Ślązaczek, kolportowaną jako propagandowy druk plebiscytowy. W czasie epidemii czerwonki zmarła w Kaliszu w nocy 19 VIII 1920.
W r. 1923 powstała w Królewskiej Hucie czytelnia im. Parczewskiej, tamże jedną z ulic nazwano jej nazwiskiem. Zbiór pism P-iej na tematy śląskie ukazał się w r. 1922 (W.) pt. O Śląsku i dla Śląska. Zbiorowe wydanie jej Pism, przygotowywane staraniem brata (Wil.), przerwane zostało w r. 1939 na drugim tomie (t. 1 wyszedł w r. 1929). W rękopisie pozostało wierszowane opowiadanie pt. Kalisz w czasie rewolucji 1830–1831.
Estreicher w. XIX; Kołodziejczyk E., Bibliografia słowianoznawstwa polskiego, Kr. 1911; Młynk J., Serbska bibliografija 1945–1957 z dod. do 1945, Budyšin 1959; Petr J., Serbska literatura w pólskich přełožkach, „Lětopis Instituta za serbski ludospyt” w Budyšinje S. A. T. 11: 1964; Wjacsławk J., Serbska bibliografija, „Berichte über die Verhandlungen der Sächsischen Akademie der Wissenschaften zu Leipzig. Philol.-hist. Klasse” (Berlin) Bd 98: 1952 H. 3; Wojtkowski A., Bibliogr. historii Wpol.; Enc. Org. (1898–1904); Ilustr. Enc. Trzaski; W. Ilustr. Enc. Gutenberga; Bar, Słown. pseudonimów; Mětšk F., Bestandverzeichnis des Serbischen Kulturarchivs in Bautzen, Bautzen 1976 II; – Bełza S., Do czytelników!, w: Parczewska M., O Śląsku i dla Śląska, W. 1922 (fot.); Brokmanowa M., Melania Parczewska, „Ziemia Kaliska” R. 1: 1930 nr 2; Czerwiński S., Wspomnienie o M. P-iej, w: Parczewska M., Z dni ucisku, Wil. 1929 (fot.), (przedruk w: „Ziemia Kaliska” R. 1: 1930 nr 2 s. 36–40 i odb.); Fibinger S., Kaliskie Towarzystwo Muzyczne, Kalisz 1978 s. 12–13 (fot.); Jenč R., Stawizny serbskeho pismowstwa, Budyšin 1960 II; Kajtoch J., Melania Parczewska, „Kalendarz Śląski Towarzystwa Rozwoju Ziem Zachodnich” 1970 s. 170–2 (fot.); Kaleta R., Sensacje z dawnych lat, Wr. 1974 s. 483–4; Kochański W., Słowo wstępne [i] Notatka biograficzna, w: Parczewska M., Nad morzem, W. 1948 (fot.); tenże, Wstęp w: Bart-Ćišinski, Wybór poezji, Wr. 1966 s. IX, XXI, XXXIX, LXXII–LXXIII; Lutomski B., Wzorowa Polka, w: Parczewska M., O Śląsku i dla Śląska, W. 1922 (fot.), (przedruk w: taż, Z dni ucisku, Wil. 1929 i odbitka); Magnuszewski J., Polskie glosy do życia i twórczości Jakuba Barta-Ćišinskiego, „Pam. Słowiański” T. 9: 1959 s. 125, 137; Maksymowicz S., Bibliofilstwo A. i M. Parczewskich, „Spraw. Wrocł. Tow. Nauk.” S. A. T. 12: 1957 s. 42; tenże, Miejsce A. i M. Parczewskich w stosunkach literackich polsko-łużyckich, w: Polsko-łużyckie stosunki literackie, Wr. 1970; tenże, Problematyka Polski zachodniej i zachodniej Słowiańszczyzny w działalności A. i M. Parczewskich, „Biul. Historyków Literatur Zachodniosłowiańskich” R. 2: 1969 s. 51; Mětšk F., Pólske zajimy a kontakty zasłužbneho sorabista a spisowačela Oty Wićaza-Stollbergskeho…, w: Polsko-łużyckie stosunki literackie, Wr. 1970; Pośpiech J., Tradycje folklorystyczne na Śląsku w XIX i XX w., W. 1977; Puś W., Życie polityczne, w: Dzieje Kalisza, P. 1977; Ślaski K., Kaliskie towarzystwa kulturalno-oświatowe w XIX i XX w., w: Osiemnaście wieków Kalisza, Kalisz 1961 II 327, 331; – Hertz P., Zbiór poetów polskich XIX w., W. 1975 ks. VI; – „Kur. Pozn.” 1920 nr 194 (nekrolog); – Arch. Paraf. Św. Mikołaja w Kaliszu: Liber mortuorum nr 3 poz. 424; IBL PAN: Kartoteka bibliograficzna; – Informacje Walentego Parczewskiego.
Rafał Leszczyński